Een korte literatuurstudie…
Muziek wordt tegenwoordig zowel in het primair onderwijs als in de kinderopvang veelvuldig aangeboden met het idee dat muziek de ontwikkeling van kinderen positief beïnvloedt. Op welke manier muziek nu precies effect heeft op de ontwikkeling van het kind is mij niet duidelijk. Tijd om op onderzoek uit te gaan. Bestaat het zogenaamde Mozart-effect en heeft (Mozarts) muziek een positief effect op de cognitieve ontwikkeling van baby’s?
Deze vragen leidde mij in eerste instantie terug naar mijn eigen referentiekader; het Pedagogisch kader (Singer & Kleerekoper, 2009). Hierin staat beschreven dat muziek effect heeft op de ontwikkeling van het jonge kind. Muziek wordt gezien als geluid dat kinderen verschillende dingen kan laten ervaren. Zo herkennen baby’s de stem van hun moeder, experimenteren kinderen met het maken van geluid door bijvoorbeeld ergens op te tikken. Samen geluid maken kan ook een wij-gevoel creëren, bijvoorbeeld wanneer kinderen samen iets zingen, buiten rennen en de harde wind nadoen “woei, woei, woei!” of samen dansen op muziek. Ritmes en klanken horen volgens Singer en Kleerekoper tot de meest basale ervaringen. Al in de baarmoeder ervaren kinderen de hartslag van hun moeder, haar bewegingen en stemgeluid. Naarmate kinderen ouder worden kunnen ze zichzelf meer uiten door gebruik te maken van geluid. Denk dan bijvoorbeeld aan het spelen met klanken of het nazingen van een lied en het bewegen op opzwepende of juist droevige muziek. Daarnaast stimuleert dans en muziek de sociale competenties. Kinderen gaan samen zingen en gebruiken klanken om andere kinderen duidelijk te maken wat ze willen of vinden. De cognitieve competenties van kinderen versterken ook door het luisteren naar muziek. Ze leren om geluid te ordenen op klankeigenschappen zoals hard-zacht, veel- weinig, lang-kort. Ook orderenen ze geluid in de tijd; in het begin van het lied hoor je alleen de trommels en dan begint het zingen. Binnen de kinderopvang wordt gewerkt met vaste rituelen tijdens het eten, bij het verschonen, voor het opruimen en het slapen, waarbij liedjes een belangrijke plaats in nemen. Deze liedjes bieden kinderen houvast en structuur. Ze weten door deze overgangsrituelen wat er van hun wordt verwacht en wat er komen gaat. Hierdoor bieden we ze een gevoel van geborgenheid en veiligheid. Muziek speelt dus een belangrijke rol in de kinderopvang en lijkt een positief effect te hebben op de ontwikkeling van kinderen.
In het Hersenhotel (Baseler & Van Den Brink, 2019, P27) lees ik opnieuw dat muziek maken goed is voor je brein. Dat komt omdat je 4 dingen tegelijk doet. Je kijkt, luistert, speelt en onthoudt. Dat zorgt voor sterke verbindingen in je hersenen. Ik vraag mij echter direct af of luisteren naar muziek en het bespelen van een muziekinstrument niet twee verschillende dingen zijn en daardoor mogelijk ook een andere uitwerking hebben op de ontwikkeling van het brein.
Marc Miras, wetenschapsjournalist & natuurkundige, gespecialiseerd in hersenontwikkeling, schrijft in het artikel geschreven voor het Jeugd Cultuur Fonds Nederland “Wat muziek doet met je hersenen” over het effect van muziek op het kinderbrein. Hij schrijft:” Muziekonderzoek is hot. Wetenschappers hebben stijgende belangstelling voor de invloed van muziek op de hersenen. Hun voorlopige conclusie: zingen en musiceren ondersteunt de ontwikkeling van sleutelvaardigheden als luisteren en lezen en stimuleert de emotionele intelligentie. De anatomie van de hersenen toont dat er een nauwe relatie ligt tussen muziek en taalverwerking.”
Het leren luisteren vergt de nodige oefening, vanwege het feit dat het een zeer complexe samenwerking in de hersenen betreft. Het muziekcentrum en het gebied dat verantwoordelijk is voor de taalverwerking (gebied van Wernicke) liggen gespiegeld in de hersenschors. De thalamus, in het centrum van de hersenen, dient als verdeelpunt. Muziek en de intonatie van gesproken taal worden zo van de linker- naar de rechterhersenhelft gestuurd. Dit auditieve systeem moet stap voor stap worden opgebouwd en dat vraagt oefening. Ter illustratie: om twee letters te kunnen onderscheiden is vaak nauwkeurige timing nodig van verschillen van soms minder dan een duizendste seconde. De hersenstam maakt het verschil groter om zo de hersenschors in staat te stellen om het onderscheid te kunnen maken. Het luisteren naar muziek zou het trainen van de samenwerking van deze hersengebieden positief kunnen beïnvloeden. Oefening baart kunst. “Kinderen in aanraking brengen met muziek is waardevol. Zingen en muziek maken is een instrument voor de ontwikkeling van jonge hersenen”. (Miras, M, 23-3-2023, https://www.mieras.nl/schrijven/wat-muziek-doet-met-kinderhersenen/.)
Bovenstaande geeft aan dat er verband bestaat tussen het luisteren naar muziek en de ontwikkeling van het brein, in dit geval de ontwikkeling van de auditieve processen. Het beantwoordt een deel van de vraag maar geeft nog geen zicht op het Mozart-effect. Heeft het luisteren naar muziek in algemene zin effect, of maakt het uit wat voor soort muziek je beluistert?
Op internet wordt het Mozart-effect door verschillende auteurs beschreven en uitgelegd. Zo schrijft de online muziekacademie dat Amerikaanse onderzoekers erachter zijn gekomen dat het luisteren naar het eerste deel van Mozarts muziekstuk, K. 448, voorafgaand aan een ruimtelijke test als effect kan hebben dat deelnemers zo’n 8 tot 9 IQ punten hoger behalen. Dit effect zou dan mogelijk veroorzaakt worden door de symmetrische opbouw en de regelmaat in het muziekstuk. Een andere mogelijke verklaring was dat juist de sfeer van het muziekstuk, Mozart K. 448 is een vlot en vrolijk muziekstuk, een verklaring zijn voor het positieve effect op de hersenen. Het effect bleek van tijdelijk aard. Na ongeveer 10 tot 15 minuten verdween het effect en zakte het IQ weer 8 tot 9 punten.
(Online muziekacademie, 24-2-2023, https://onlinemuziekacademie.nl/mozart-effect/.)
Een verdere zoektocht brengt me bij een artikel van JRSM, Journal of royal society of medicine. In dit artikel wordt bovenstaande herhaald. De auteur, J.S. Jenkins, geeft aan dat het effect en de onderzoeksuitkomsten door sommigen sceptisch zijn ontvangen. Hij schrijft “ The generality of the original positive findings has been criticized on the grounds that any Mozart effect is due to `enjoyment arousal’ occasioned by this particular music and would not take place in the absence of its appreciation.” Als tegenwoord op deze visie beschrijft hij een onderzoek onder ratten waarbij wel degelijk een significant positief effect werd gemeten nadat zij veelvuldig hadden geluisterd naar Mozarts muziek.
Het effect van Mozarts muziek wordt in het artikel van JRSM vervolgens gelinkt aan de manier waarop de muziek door de hersenen wordt verwerkt. Hierbij spelen verschillende hersengebieden zoals de prefontale cortex, De precuneus (voorwig, dit is een deel van de pariëtale kwab van de grote hersenen) en de sulcus temporalis superior (een hersengroeve in de temporale kwab van de grote hersenen) een rol. Ritme en toonhoogte worden vooral in de linkerhersenhelft verwerkt, terwijl timbre en de melodie vooral in de rechterhersenhelft worden verwerkt. Juist de samenwerking tussen die verschillende hersengebieden lijkt te zorgen voor een positief effect op de uitkomsten van de afgenomen testen. Daarbij is het interessant om te weten dat hersengebieden die worden geactiveerd wanneer men werkt aan taken waarbij ruimtelijk inzicht een rol spelen overeen komen met de hersengebieden die ingezet worden wanneer men naar muziek luistert. Jenskins schrijft: “It is suggested, therefore, that lstening to music would prime the activation of those areas of the brain which are concerned with spatial reasoning.
De uitkomsten van een ander onderzoek onder 3 en 4 jarigen toonde aan dat zij door het leren spelen van Mozart en Bach op een keyboard meer ruimtelijk inzicht leken te krijgen. De testgroep scoorde na het volgen van 6 maanden muziekles 30% beter dan hun leeftijdsgenoten op een test waarbij hun ruimtelijk inzicht werd gemeten. Dit effect was na 24 uur na de muziekles nog meetbaar. Hoe lang het effect blijft bestaan is niet onderzocht. (Jenkins, J.S. april 2001, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1281386/?ref=driverlayer.com/web.)
Op een andere internetpagina lees ik de visie van muziektherapeute I. Lodewijks. Zij schrijft dat het onderzoek naar het Mozart-effect door vele wetenschappers is ontkracht en dat het idee bestaat dat niet zozeer de activatie van de verschillende hersengebieden effect heeft op de cognitieve ontwikkeling als wel de gemoedstoestand die ontstaat na het luisteren naar muziek. Zo schrijft zij over de positieve effecten die zij heeft opgemerkt bij ouderen, jongeren en ook bij zeer jonge baby’s. Als muziektherapeute is zij betrokken geweest bij een pilot in het UMCG in Groningen. Daar zong zij en maakte zij muziek voor premature baby’s. Met als gevolg dat de ademhaling van de baby’s rustiger werd en de hartslag en de spierspanning werd verlaagd. (Lodelijks, I, 23-2-2023, http://yoursymphony.nl/2018/11/29/muziektherapie-pasgeboren-babys/.)
Tijdens deze kleine literatuurstudie naar het Mozart-effect heb ik ontdekt dat het luisteren naar muziek vele positieve (deels tijdelijke) effecten kent. Muziek heeft effect op het welzijn van personen en op de cognitieve ontwikkeling van het brein. Het is plausibel om aan te nemen dat er tijdens het luisteren naar (Mozarts)muziek hersengebieden in het babybrein worden geactiveerd. De complexe samenwerking tussen de rechter- en de linkerhersenhelft tijdens dat proces zou ervoor kunnen zorgen dat er verbindingen ontstaan die de cognitieve ontwikkeling van de baby mogelijk positief beïnvloeden. Muziek kan tevens als effect hebben dat de baby zich prettig voelt en vanuit die belangrijke basisveiligheid kan exploreren waardoor de ontwikkeling positief wordt beïnvloed. Of het Mozart-effect echt bestaat? Tijdelijk zeker! Luisteren maar dus.
Jenneke Koopman-Homma, Programmamanager bij Spiekr.
Kenniscentrum Kindontwikkeling.
Februari 2023